Hình tượng rắn trong đời sống dân gian người Dao họ ở Lào Cai

Nguyễn Thị Minh Tú

22:01 - 30/01/2025

Rắn là loài vật xuất hiện trong điêu khắc, kiến trúc của công trình tín ngưỡng như chùa Phật giáo Nam Tông. Tục thờ rắn là một trong những nghi thức còn lưu truyền từ loại hình tín ngưỡng nguyên thủy của các dân tộc, trong đó có người Dao họ ở huyện Bảo Thắng tỉnh Lào Cai. Hình tượng rắn thần đã in sâu vào trong tâm thức của người dân, hiện hữu trong lễ nghi chu kỳ đời người, đặc biệt liên quan mật thiết đến nghề dệt vải thủ công. Rắn đã trở thành vật linh biểu trưng cho sự che chở, phù hộ cho con người dưới góc nhìn văn hóa dân gian của người Dao họ ở Lào Cai.

1. Rắn - vị thần bảo hộ cho nghề dệt vải

Chọn ngày tốt kéo sợi là yếu tố quan trọng nhất của nghề dệt

Người Dao họ hiện nay vẫn duy trì nghề dệt vải bằng phương pháp thủ công truyền thống, góp phần gìn giữ nét đẹp văn hóa qua trang phục. Quy trình làm nghề dệt trải qua nhiều công đoạn, mất rất nhiều công sức và đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ. Để tạo ra tấm vải may, thêu trang phục truyền thống họ phải chế tác sợi, chính vì thế ngày kéo sợi là ngày quan trọng, phải xem chọn ngày tốt cẩn thận. Ngày kéo sợi (gùi gảu) là ngày họ hàng và các chị em trong thôn bản giúp nhau. Theo phong tục tập quán, người Dao họ phải chọn được “ngày tốt” để kéo sợi, họ nhờ thầy cúng xem sách để chọn ngày tốt. Gia đình chọn được ngày tốt sẽ thông báo cho những người đến giúp để họ thực hành điều “kiêng kỵ”, ngày kéo sợi mới diễn ra suôn sẻ, may mắn.

Nghệ nhân ưu tú Triệu Văn Thêu, xã Tân An, huyện Văn Bàn cho biết: “Ngày kéo sợi là ngày rất quan trọng, mang tính chất quyết định việc thành công của công việc kéo sợi. Những người mà gia đình không có ai làm thầy cúng cũng có thể không cần xem ngày kỹ lưỡng, nhưng nhà mà chồng làm thầy cúng thì người vợ khi chọn ngày kéo sợi càng phải xem ngày kỹ càng hơn, tuân thủ các kiêng kỵ cẩn thận. Ngày tốt phải xem sách cổ để tìm được ngày tốt trong tháng, thường chọn ngày chẵn và ngày đó là một trong những ngày Tỵ, Thìn, Tý là tốt nhất. Sở dĩ chọn ngày Tỵ, Thìn, Tý vì con rắn và con rồng là những con vật có bộ da trơn, vảy trơn, nhẵn, con chuột có cái đuôi vừa dài vừa trơn, nhẵn... nên họ chọn những ngày này cũng là ước muốn công việc kéo sợi hoàn thành xong trong một buổi sáng hoặc trong ngày càng sớm càng tốt, người Dao họ kiêng kỵ việc kéo sợi bị rối, không hoàn thành trong một ngày nên dù có vấn đề gì xảy ra họ cũng phải làm đến tận đêm khuya để đưa được sợi lên khung dệt, dệt trước một đoạn trong ngày kéo sợi đó”.

Trong tâm niệm của người Dao họ, ngày kéo sợi là ngày rất quan trọng, vải làm trang phục không chỉ mang tính chất che chắn cơ thể mà còn mang ý nghĩa tâm linh, văn hóa. Vải dùng may trang phục cô dâu, trang phục thầy cúng, mũ, chăn để cấp sắc cho nam giới. Do đó việc chọn ngày tốt luôn được gia đình coi trọng, đề cao để đem lại may mắn, thuận lợi, các công việc lớn, trọng đại của đời người. Họ kiêng chọn ngày lẻ mà chỉ chọn ngày chẵn có đôi có cặp thì kéo sợi mới nhanh, ngày chẵn theo quan niệm của họ là phúc lộc song toàn. Người Dao họ có niềm tin rằng chỉ có những ngày tốt, tháng tốt mới giúp cho những công việc quan trọng của gia đình thành công và may mắn. Thầy cúng của người Dao họ cho biết, kinh nghiệm xem sách tốt xấu của họ thường chọn được ba ngày Tỵ là Giáp Tỵ, Ất Tỵ, Đinh Tỵ là những ngày tốt làm kéo sợi. Gia đình nào chọn ngày Giáp Tỵ, việc kéo sợi khoảng 1 - 2 tiếng là xong, Ất Tỵ thì phải làm 3 tiếng. Chọn ngày Đinh Tỵ ngày này phải lấy giờ Mão hoặc giờ Thìn bắt đầu kéo đến giờ Tỵ thì kết thúc việc kéo sợi là 3 tiếng.

Nghi thức niệm phép trước khi đóng cọc

Rắn là vị thần bảo hộ cho quá trình kéo sợi, dệt vải thành công, tạo ra những tấm vải quý. Cho đến ngày nay, người phụ nữ Dao họ giỏi nghề dệt luôn giữ gìn bí kíp và thực hành tục hèm khi kéo sợi đó là niệm câu phép trước khi kéo sợi. Người kéo sợi cũng phải là người giỏi, nhiều kinh nghiệm trong việc dệt vải, kéo sợi cũng đòi hỏi sự tính toán sao cho phù hợp để tạo ra hoa văn ở hàng cọc cao và các đường sợi phù hợp khi đưa vào lược nén sợi. Nếu tính toán không phù hợp sẽ thừa hay thiếu phải dỡ ra làm lại rất mất thời gian. Điều đặc biệt nhất mà không phải ai cũng biết đó là câu phép trước khi đóng cọc xuống đất chuẩn bị kéo sợi. Bà Lý Thị Luận, thôn Khe Mụ, xã Sơn Hà, huyện Bảo Thắng cho rằng câu phép này bà chỉ truyền cho con cháu trong gia đình, không bao giờ truyền cho người ngoài. Trước khi đóng cọc xuống đất, người ta phải cầm cọc lên trên tay và miệng nhẩm câu phép, hai tay xoa xoa các cọc:

Pểu dảu pên sằng náng mềng pấy cảu cạu Pến sằng thìn thảu đeng náng meng nình Quái nấy thìn thểu neng plang plau lạy Dịch nghĩa:

Dây sợi này biến thành con rắn đầu đỏ

Cái cây đóng thành hai cọc này

Cây này thành cây đa, con rắn đi qua đây nó chạy nhanh như con rắn.

Nói xong câu phép mới được đóng cọc xuống đất, miệng nhẩm: lụm lụm, pù nắm lụm lụm lòng pạp. Hai tay cầm xoa xoa tuốt tuốt cọc và phù phép cho cọc rồi đóng xuống đất. Đó là nghi thức tâm linh, thể hiện tín ngưỡng văn hóa của người Dao, mong cho sợi chỉ kéo trơn như con rắn, đi nhanh như con rắn để cho ngày kéo sợi được hoàn tất, thành công như ý nguyện.

Trong cuộc đời của người phụ nữ Dao họ, nghề dệt gắn chặt với tâm hồn và sự trưởng thành cũng như vị thế của họ trong xã hội, gia đình. Người phụ nữ Dao họ rất quý trọng tấm vải mà họ tạo ra, vải trở thành một vật phẩm quý, đánh giá địa vị của họ trong xã hội. Chính vì thế những người giỏi nghề dệt vải, nhuộm chàm, tạo được ra nhiều y phục luôn được gia đình, cộng đồng coi trọng.

2. Rắn là vật linh bảo hộ cho con người

Đôi rắn thần bảo vệ cô dâu trong ngày cưới

Trang phục, đồ trang sức cô dâu mặc về nhà chồng trong ngày cưới, không phải là đồ dùng bình thường mà trở thành những vật bảo hộ cơ thể. Toàn bộ y phục, đồ trang sức đều được thầy cúng phù phép, khai quang, niệm thần chú bảo vệ trước khi cho cô dâu mặc trên người hay gói trong chăn thổ cẩm làm của hồi môn. Trang phục cưới của cô dâu không thể thiếu hai chiếc khăn quàng quanh cổ, buông ở lưng. Đó là hai chiếc khăn màu xanh và màu đỏ. Khăn của cô dâu cũng được thầy cúng làm phép ngay trong nhà gái biến thành hai con rắn để bảo vệ cô dâu. Từ hai chiếc khăn được dệt từ lụa tơ tằm, đã biến thành một con rắn đỏ một con rắn xanh cuộn theo và ở trong cô dâu để bảo vệ cô dâu về bên nhà chồng không bị tà ma quấy nhiễu. Đôi khăn này, người Dao họ quan niệm giống như đôi rắn thần, dù đi đến đâu đôi rắn sẽ bảo vệ không cho các thế lực xấu hãm hại cô dâu. Hai chiếc khăn này, họ chỉ được phép dùng trong nghi lễ đón dâu trong lễ cưới truyền thống.

Sợi chỉ buộc cổ tay là một dạng thức của rắn thần bảo hộ sức khỏe con người

Sợi làm vật thiêng để bảo vệ cho cơ thể, tăng tuổi thọ và xua đuổi bệnh tật, cơ thể luôn khỏe mạnh: Theo lý của phong tục, trong lễ tang, con cháu trong gia đình, dòng họ phải đeo khăn tang, mặc áo tang, với trường hợp người chết có bệnh trọng gia đình sẽ mời thầy cúng làm phép buộc sợi vào cổ tay như một hình thức bảo vệ ngăn cho bệnh tật lây chuyển từ người chết sang người sống. Thầy cúng làm phép rồi buộc sợi nhuộm thuốc cho con cháu và anh em trong dòng họ để bệnh đó không truyền cho thế hệ sau. Sợi dây được thầy phù phép, yểm phép thánh buộc, đeo vào cổ tay, chân, tuyệt đối không được dùng dao cắt bỏ, để sợi tự hỏng. Sợi dây buộc cổ tay (thảy tì đai thùi) được thầy cúng làm phép biến thành một con rắn mực hoặc rắn chúa để bảo vệ con người trước bệnh tật, tà ma. Sợi chỉ đó được làm phép thành con rắn bảo vệ con cháu, anh em trong dòng họ kéo dài tuổi thọ trong trường hợp anh em, dòng họ đó thường xuyên chết trẻ, chưa đến 60 tuổi.

Họ dùng sợi xanh (thành thi), sợi trắng (bẹn thi) quấn vào nhau, thầy nhuộm thuốc hoặc để vào bát làm phép, niệm phép trước khi buộc. Thầy cúng mang kiếm chỉ vào sợi chỉ, miệng niệm phép, thần chú biến sợi chỉ thành con rắn xanh và con rắn mực có nhiệm vụ bảo vệ con người, không cho bệnh tật xâm nhập cơ thể. Trẻ em, người già giải hạn cuối năm, hoặc giải hạn đầu năm khi phạm năm xung tháng hạn người Dao họ đều làm nghi lễ mời thầy về giúp buộc chỉ cổ tay. Chiếc địu của người Dao họ ngoài chức năng là địu trẻ để tiện cho người lớn vừa làm việc, vừa chăm sóc con nhỏ, hai bên dây đeo của địu còn là đôi rắn thần đã được thầy cúng niệm biến thành đôi rắn thần bảo vệ và giữ linh hồn trẻ trong những ngày tháng nằm nôi. Do đó, chiếc địu đã trở thành vật thiêng trong đời sống văn hóa của người dân, vừa có tác dụng về mặt cấu tạo, chức năng mà còn mang giá trị nội hàm văn hóa dân gian sâu sắc.

3. Rắn là con vật thường xuyên xuất hiện trong sách cổ người Dao và được gọi là Nguyên Soái

Tìm hiểu về các nghi lễ kín, tục hèm và phép thuật mà thầy cúng thực hành trong các nghi lễ, tín ngưỡng dân gian của người Dao họ liên quan đến chu kỳ đời người như lễ cưới, lễ đặt tên, lễ cấp sắc... các thầy cúng đều khấn, niệm chú, phép để biến những vật cụ thể thành con rắn mực, rắn chúa bảo vệ con người. Họ cho rằng con rắn là linh vật thiêng, bảo vệ linh hồn con người và được coi là Nguyên Soái. Ông Triệu Văn Thêu ở Văn Bàn cho biết: “Sách của Khổng Tử ví con rắn là Nguyên Soái, trong số các con vật linh hay được nhắc đến trong sách cổ có con rồng và con rắn hay được ví nhất, hổ, con rắn vẫn đứng đầu bảng. Sách cổ của người Dao Họ hay nhắc đến con rồng, rắn, hổ khi làm phép”.

Người Dao họ ở Lào Cai thường chọn các khe suối, dưới chân núi, dọc theo sông Hồng, địa danh làng bản của họ thường có tên như Khe Mai, Khe Lau, Khe Quýt... họ cư trú gần nguồn nước. Tín ngưỡng thờ rắn, rồng đã là biểu trưng của nhiều dân tộc thiểu số ở Lào Cai, một vật linh có quyền lực siêu nhiên biến hóa, có sức mạnh bảo vệ con người trước bệnh tật, ốm yếu, trước những lúc nguy nan. Biểu tượng rắn trong tín ngưỡng dân gian còn đại diện cho nguồn nước và sức mạnh quyền năng bảo hộ con người. Tín ngưỡng thờ rắn trong văn hóa dân gian của người Dao họ ở Lào Cai đậm bản sắc văn hóa tộc người, là vật linh được tôn thờ như một vị thần có địa vị và sức mạnh huyền bí trong hệ thống thần linh.

N.T.M.T

Từ khóa :

#Rắn trong văn hoá

#Người Dao họ

#Xuân Ất tỵ 2025

Quay lạiXem tin nổi bật

Mời bạn cho ý kiến, quan điểm...

Xem nhiều nhất

Cùng chuyên mục

vài giây trước

Văn nghệ Lào Cai

Trang thông tin điện tử

Giấy phép: 28/GP-TTĐT do Sở Thông tin và Truyền thông cấp ngày 15/01/2024

Chịu trách nhiệm Website:

Nguyễn Thành Long - Phó Chủ tịch Hội VHNT Lào Cai

Địa chỉ:

581, đường Hoàng Liên, thành phố Lào Cai, tỉnh Lào Cai

0214 384 4820

vannghelaocai@gmail.com

tapchiphansipanglc@gmail.com

Hòm thư góp ý